‘Begin en einde zijn immers verbonden op de omtrek van een cirkel’ (Herakleitos)

Panta rhei

HerakleitosHerakleitos (ca. 540 – 475 v. Chr.) is de aartsvader van veranderen. Aan hem wordt toegeschreven ‘panta rhei (alles stroomt)’. Andere uitspraken zijn: ‘Terwijl het verandert, rust het uit’, ‘dat ezels eerder stro zouden kiezen dan goud’ en ‘de weg naar boven en naar beneden is één en dezelfde’’. Voor hem is verandering niet iets dat gebeurt in de werkelijkheid, maar wat de werkelijkheid is. Hij zag de natuur als voortdurend in beweging: koud wordt warm, nat wordt droog. De uitspraak dat je niet tweemaal in dezelfde rivier kunt stappen heeft zowel betrekking op onszelf als op de rivier. Verandering is het fundament van ons bestaan. Verandering is geen chaos, maar het resultaat van voortdurende wisselwerking en balans van tegenstellingen.

Harmonie

Een vertaling van zijn filosofische concepten naar de organisatiepraktijk geven het volgende beeld. Nadruk dat organisaties minder als statische structuren moeten worden gezien, maar als veranderende processen. Stabiliteit ligt niet in afwezigheid van spanning, maar in het dynamisch samenspel van tegengestelden.

In stroming zijn er ook structuren, regelmatigheden en grenzen van verandering. Niet alles is veranderend; er is ook bestendigheid. Verandering verloopt niet willekeurig, maar binnen grenzen, maat en orde. Verandering vindt plaats in een universele orde. Verandering wordt gereguleerd door principes. Daarom is het belangrijk zicht te hebben op wie of wat de maat stelt (normeert): wanneer is een verandering goed?

Dynamiek

Tegenstellingen zijn niet volledig van elkaar gescheiden, maar in een dynamische balans. Organisaties kennen ook allemaal vormen van dualiteit: stabiliteit en verandering, autonomie en controle, continuïteit en transformatie. Daarom is het wenselijk dat je zicht hebt hoe polariteiten worden geduid: bijvoorbeeld dat verandering goed is en dat kritiek erop weggezet wordt als achterhaald. In de filosofie van Herakleitos gaat het echter juist om de dynamische harmonie van tegengestelden.

Reguleren

Bij het ontwerpen gaat het erom zowel verandering te begrijpen als stabiliteit te respecteren. Kennis van regulerende structuren die verandering mogelijk maken of beperken is daarbij gewenst. Dit sluit weer nauw aan bij de systeemtheorie. Procesbenaderingen en de complexiteitstheorie grijpen regelmatig terug op Herakleitos: verandering is niet een project, maar de normale toestand. Het idee van verandering en dynamische stabiliteit is ingebouwd in concepten zoals zelforganisatie, feedback, en emergente orde.

Literatuur

Gerbrandy, P. (2001). Een mens is een die dat kan denken. Een bloemlezing uit de Griekse en Romeins filosofie. Uitgeverij Contact
Woldendorp, H., H. de Groot, T. Woldendorp en C. Boven. (2022). Zie je Big Picture. Transformeer succesvol! SWP

Woldendorp, H., A. Jeninga en A. Eliens. (2025). Kun je me doorverbinden met …mezelf? Een reisgids voor kinderen en volwassenen. Uitgever Virtuoos