Hoeveel werkelijkheden zijn er?

Hoe komt het dat  onze werkelijkheid voor iedereen verschillend is: kijk naar  het verschil tussen kosmopolitische en populistische ideeën. Beide zien een EU met veel vraagstukken. So far so good. Maar dan: daar moeten we het van hebben <-> daar moeten we van af.

De beoordeling van de relevantie van iets verschilt van persoon tot persoon en wordt bepaald door criteria die grotendeels buiten het individuele bewustzijn liggen: "naar alle waarschijnlijkheid is dàt werkelijkheid wat wij tot werkelijkheid maken" (Watzlawick e.a., 1970:82).

Ieder mens hanteert een aantal vooronderstellingen over de verschijnselen die hij of zij waarneemt. De interactie met de werkelijkheid wordt bepaald door deze vooronderstellingen. Omdat wijzelf denken dat er maar één werkelijkheid bestaat, de wereld zoals IK die zie, is de kans groot dat wij de ander willen overtuigen van dit wereldbeeld. Dat heet ook wel politiek. Omdat het IK gehalte eigenlijk lijkt toe te nemen wordt het echter steeds lastiger om iemand van het eigen gelijk te overtuigen.

Begrijpen is betekenis toekennen

Het lastige is dat taal niet alleen een beschrijving biedt maar tevens de toekenning van een bepaalde betekenis aan een begrip. Dit zal onvermijdelijk tot misverstanden zal leiden, indien dit niet met instemming van alle betrokkenen  gebeurt. Watzlawick: een taal brengt niet alleen informatie over, maar impliceert ook een wereldbeeld.

De beschrijving van de wereld veronderstelt iemand die haar beschrijft (observeert). De waarnemer brengt door het maken van onderscheidingen een grens aan. "Maar die onderscheidingen die enerzijds onze wereld scheppen, onthullen anderzijds ook de onderscheidingen als onderscheidingen - en die hebben veel meer betrekking op het standpunt van de waarnemer dan op de gesteldheid van de wereld, die immers ten gevolge van de scheiding tussen waarnemer en waargenomene voorgoed ongrijpbaar blijft" (Varela, geciteerd in Watzlawick, 1989:59).

Wat is er mis met een goede veronderstelling?

Het eigen standpunt bepaalt de beschrijving van een bepaalde context en de positie van een ander daarin. De wereld is dan ook een constructie van degenen die geloven dat ze zelf de wereld hebben onderzocht. Wat 'gevonden' wordt is een ontdekking waarvan de ontdekker niet weet dat om zijn eigen 'act of invention' (Watzlawick, 1984: 10) gaat.

De vraag is nu of communicatie dus wel mogelijk is. Lastig is het in ieder geval. Helemaal als de eigen veronderstellingen niet ter discussie komen te staan: veel wereldbeelden hebben weinig affiniteit met reflectie. Daarom worden mensen die nadenken vaak als lastig ervaren.

 

Waarom is ‘fake news’ zo gemakkelijk?

Beschrijvingen zijn geen gemeenschappelijke verwoordingen voor dezelfde dingen, maar verschillende manieren om dingen te zien. Daarbij speelt dat het mensen eigen is de kijk op de werkelijkheid liever aan te passen bij de eigen overtuiging, dan bij  feiten. Dit leidt ertoe dat mensen erg moeilijk kunnen ontsnappen aan het eigen systeem van waarnemen: als we eenmaal een verklaring hebben gevonden blijken daarmee strijdige informaties vaak niet tot een herziening, maar tot een verdere verfijning en uitwerking van deze verklaring te leiden.  Strijdige informatie wordt geduid als ‘fake news’.

 

Hoe zie je dat je ziet?

Het vereist een meta-niveau vereisen om te kunnen zien hoe wij zien. Je moet dan in staat zijn te reflecteren op je eigen veronderstellingen. Je ziet het weinig op de sociale media.

Een herinterpretatie is een manier om contextverandering aan te brengen, en daarmee duidelijk te maken dat vooronderstellingen de basis vormen van de interpretatie van een situatie. Wat 'werkelijk' is, wordt bepaald door de betekenis en waarde die iemand aan een situatie of gebeurtenis toekent. Herinterpretaties vinden plaats op het niveau van de meta-werkelijkheid.

Voor een effectieve herinterpretatie is het nodig dat de degene die reflecteert de taal van de spreker  leert en daarmee de vooronderstellingen (opvattingen, uitgangspunten) van die ander.  In ons sociale gedrag zie je echter steeds meer het beschrijven van de ander vanuit het eigen wereldbeeld (stigmatisering).

Watzlawick maakt een onderscheid in een werkelijkheid van de eerste orde (eigenschappen van objecten) en een werkelijkheid van de tweede orde (toekennen van betekenis, orde en waarde aan objecten). Wat de werkelijkheid is, is uiteindelijk wat een voldoende aantal mensen de werkelijkheid noemt (Watzlawick, 1989: 16). Relaties tussen mensen maken deel uit van de werkelijkheid van de tweede orde: er bestaan  geen 'objectieve' oplossingen voor problemen in relaties.

 

Samenwerken en het nut van de savanne

Laten we zorgen dat in die werkelijkheid steeds meer ruimte komt voor reflectie. Het oneens zijn lukt steeds beter; nu nog eens kijken waarom we toch iets samen willen doen. Dat laatste is antropologisch interessant. Mensen hebben tienduizenden jaren op de savanne geleefd: samenwerken blijkt onderdeel van ons culturele DNA te zijn. We moeten veel leren als mens; samenwerken kunnen we automatisch. Nu elkaar nog begrijpen.

 

Literatuur

  • Watzlawick, P., Is 'werkelijk' waar? Spraakverwarring, zinsbegoocheling en onvoorstelbare werkelijkheid. Deventer: Van Loghum Slaterus, 1976
  • Watzlawick, P., "Components of ideological 'realities'", in: P. Watzlawick, ed. The invented reality. How do we know what we believe we know? Contributions to constructivism. New York: Norton, 1984, p. 206-249.
  • Watzlawick, P., Münchhausens ladder en Wittgensteins ladder. Uit de greep van de werkelijkheid. Deventer: Van Loghum Slaterus, 1989
  • Watzlawick, P., J. Helmet Beavin, D.D. Jackson, De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie. Deventer: Van Loghum Slaterus, 1970
  • Watzlawick, P., J.H. Weakland en R. Fisch, Het kan anders. Over het onderkennen en oplossen van menselijke problemen. Deventer: Van Loghum Slaterus, 1974

 
Verwante publicaties: